اضافه وزن و چاقی به یکی از چالش های بهداشتی قرن بیست و یکم تبدیل شده است. بر اساس داده های سازمان های سلامت، چاقی زمانی تعریف می شود که شاخص توده بدنی (BMI) فرد به ۳۰ یا بالاتر برسد و اضافه وزن محدوده ۲۵ تا ۳۰ را در بر می گیرد . در ایالات متحده بیش از ۴ نفر از هر ۱۰ بزرگسال مبتلا به چاقی هستند و نزدیک به یک نفر از هر ۱۰ بزرگسال با چاقی شدید دست و پنجه نرم می کند . افزایش چاقی با بالا رفتن خطر دیابت نوع دو، بیماری های قلبی، فشار خون بالا، مشکلات تنفسی و اختلالات مفصلی همراه است. به همین دلیل کاهش وزن امن و پایدار نه تنها جنبه زیبایی دارد بلکه برای حفظ سلامت و پیشگیری از بیماری های مزمن ضروری است.
در دهه های اخیر برای مقابله با این بحران، روش های مختلفی از رژیم های غذایی کم کالری تا داروهای تنظیم کننده هورمون معرفی شده اند. داروهای جدیدی مانند آگونیست های گیرنده GLP‑۱ (لیراگلوتید، سماگلوتید و تیرزپاتید) و رژیم های بسیار کم کالری (VLCD) از مهم ترین نوآوری های این حوزه هستند.
آشنایی با اصول پایه ای کاهش وزن
تعریف چاقی و پیامدهای آن
برای شروع هر برنامه کاهش وزن و لاغری لازم است وضعیت وزن خود را بشناسید. شاخص توده بدنی از تقسیم وزن بر مجذور قد به دست می آید و دامنه ۱۸٫۵ تا ۲۴٫۹ به عنوان وزن سالم شناخته می شود. محدوده ۲۵ تا ۳۰ اضافه وزن و بالاتر از ۳۰ چاقی محسوب می شود . چاقی احتمال ابتلا به بیماری هایی مانند دیابت نوع دو، بیماری های قلبی عروقی، سکته، آرتروز، برخی سرطان ها و مشکلات خواب مانند آپنه را افزایش می دهد. کاهش وزن ۵ تا ۱۰ درصد از وزن اولیه می تواند فشار خون، قند خون و تری گلیسرید را کاهش داده و درد مفاصل و آپنه خواب را بهبود ببخشد .
برنامه های کاهش وزن ایمن
مطابق توصیه های موسسه ملی دیابت و بیماری های گوارشی و کلیوی (NIDDK)، برنامه کاهش وزن سالم شامل سه بخش اصلی است: هدف گذاری واقع گرایانه، تغذیه متعادل با کالری کنترل شده و فعالیت بدنی منظم . هدف گذاری واقع گرایانه یعنی کاهش ۵ تا ۱۰ درصد وزن اولیه طی شش ماه؛ مثلاً اگر وزن شما ۹۰ کیلوگرم است، کاهش ۴٫۵ تا ۹ کیلوگرم در شش ماه هدف منطقی تری نسبت به کاهش ناگهانی ۲۰ کیلوگرم است . این نوع برنامه ها معمولاً با حمایت و نظارت تیم درمانی، روان شناس و متخصص تغذیه همراه هستند تا تغییر عادات غذایی، خواب و فعالیت بدنی به شکل پایدار انجام شود .
برای مشاوره رایگان دریافت خدمات
اطلاعات خود را وارد کنید
"(ضروری)" indicates required fields
نقش فعالیت بدنی
بدون تحرک، هر رژیم غذایی تأثیر محدودی دارد. NIDDK توصیه می کند بزرگسالان برای حفظ سلامت حداقل ۱۵۰ دقیقه فعالیت هوازی با شدت متوسط (مثل پیاده روی تند یا شنا) در هفته انجام دهند و دو روز در هفته نیز تمرینات مقاومتی برای تقویت عضلات داشته باشند . برای دستیابی به کاهش وزن یا حفظ وزن کاهش یافته ممکن است نیاز به ۳۰۰ دقیقه فعالیت در هفته باشد . تمرینات قدرتی مانع از دست رفتن عضلات در هنگام رژیم شده و متابولیسم پایه را حفظ می کنند.
رژیم های کم کالری و بسیار کم کالری
رژیم کم کالری (LCD)
رژیم های کم کالری به معنای کاهش مصرف انرژی روزانه نسبت به نیاز بدن هستند تا کسری انرژی ایجاد شود و بدن از ذخایر چربی برای تأمین انرژی استفاده کند. برای بسیاری از افراد، کاهش حدود ۵۰۰ تا ۷۵۰ کیلوکالری از نیاز روزانه باعث کاهش وزن حدود نیم تا یک کیلوگرم در هفته می شود. این نوع رژیم ها معمولاً در محدوده ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ کیلوکالری در روز برای زنان و ۱۵۰۰ تا ۱۸۰۰ کیلوکالری در روز برای مردان طراحی می شوند، اما مقدار دقیق به سن، سطح فعالیت و وضعیت سلامتی هر فرد بستگی دارد. رژیم کم کالری باید به گونه ای برنامه ریزی شود که تمام ویتامین ها، مواد معدنی و پروتئین کافی تأمین شود؛ بنابراین مصرف سبزیجات، میوه ها، غلات کامل، منابع پروتئینی کم چرب (گوشت سفید، حبوبات، لبنیات کم چرب) و چربی های مفید (روغن زیتون، مغزها) توصیه می شود. مصرف نوشیدنی های قندی، غذاهای سرخ کرده و محصولات فرآوری شده باید محدود شود.
رژیم بسیار کم کالری (VLCD)
رژیم های بسیار کم کالری معمولاً کمتر از ۸۰۰ کیلوکالری در روز دارند و برای افرادی که چاقی شدید دارند و تحت نظر پزشک هستند تجویز می شوند. این رژیم ها ممکن است شامل جایگزین های وعده غذایی (شیک ها، سوپ ها و نوشیدنی های مکمل) باشند تا اطمینان حاصل شود که تمام ریزمغذی ها و پروتئین لازم تامین می شود. VLCD می تواند کاهش وزن سریع تری ایجاد کند اما خطر عوارضی مانند خستگی، یبوست، سرگیجه، تشکیل سنگ صفرا، کاهش عضلات و کمبود ویتامین و مواد معدنی دارد. به همین دلیل تنها باید برای مدت کوتاه و تحت نظارت پزشک یا متخصص تغذیه اجرا شود. پس از پایان دوره باید برنامه ای برای افزایش تدریجی کالری و تثبیت وزن طراحی شود تا وزن از دست رفته بازنگردد.
نکات کاربردی برای رژیم کم کالری
اولویت با مواد غذایی کامل: تلاش کنید حجم اصلی وعده های شما را سبزیجات، میوه ها و غلات کامل تشکیل دهند تا با دریافت فیبر، احساس سیری داشته باشید و از پرخوری جلوگیری شود.
پروتئین کافی: دریافت پروتئین کافی (حدود ۱٫۲ تا ۱٫۵ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن) به حفظ توده عضلانی، کاهش احساس گرسنگی و افزایش اثر گرمایی غذا کمک می کند.
وعده های منظم: حذف وعده های غذایی به امید کاهش کالری اغلب نتیجه معکوس دارد و سبب پرخوری در وعده های بعدی می شود. داشتن سه وعده اصلی و دو میان وعده سالم به حفظ قند خون و کنترل اشتها کمک می کند.
نوشیدنی های بدون کالری: آب و دمنوش های بدون قند بهترین گزینه برای هیدراته ماندن هستند. نوشیدنی های شیرین و نوشابه ها می توانند در مصرف قند و کالری پنهان نقش زیادی داشته باشند.
کنترل رفتار و استرس: بسیاری از افراد در شرایط استرس زا غذا می خورند. یادگیری تکنیک های مدیریت استرس مانند مدیتیشن، یوگا یا صحبت با روان درمانگر می تواند از پرخوری احساسی جلوگیری کند.
داروهای کاهش وزن و نقش GLP‑۱
چرا از دارو استفاده می شود؟
گرچه رژیم غذایی و ورزش سنگ بستون اصلی کاهش وزن هستند، بسیاری از افراد به تنهایی نمی توانند وزن زیادی کم کنند یا وزن کاهش یافته را حفظ کنند. موسسه ملی دیابت و بیماری های گوارشی و کلیوی اشاره می کند که داروهای مدیریت وزن برای بزرگسالانی با BMI بالاتر از ۳۰ یا برای افرادی با BMI بالاتر از ۲۷ که دارای بیماری های مرتبط با وزن مثل دیابت نوع دو، فشار خون یا کلسترول بالا هستند تجویز می شود . این داروها باید همراه با برنامه ای متشکل از رژیم غذایی سالم و فعالیت بدنی استفاده شوند و نمی توانند جایگزین سبک زندگی سالم شوند .
برنامه های درمانی که از این داروها استفاده می کنند معمولاً ۳ تا ۱۲ درصد کاهش وزن بیش از برنامه های بدون دارو به همراه دارند و برخی افراد بیش از ۱۰ درصد از وزن اولیه خود را از دست می دهند . کاهش وزن پایدار در این حد می تواند بهبود قابل توجهی در کنترل قند خون، فشار خون، تری گلیسرید و کاهش درد مفاصل و آپنه خواب ایجاد کند . با این حال، داروها برای همه مناسب نیستند و عوارض جانبی خاص خود را دارند؛ برای همین پیش از شروع مصرف باید با پزشک مشورت کرد .
دسته بندی داروهای کاهش وزن
سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) چندین دارو را برای مصرف بلندمدت تأیید کرده است. جدول زیر نگاهی کلی به مهم ترین داروها و مکانیسم آن ها دارد:
ارلیستات (Xenical/Alli): این دارو جذب چربی را در روده کاهش می دهد؛ بنابراین باید همراه با رژیم کم چربی مصرف شود. افرادی که مشکلات جذب چربی، کلستاز یا بیماری های کبدی دارند نباید از آن استفاده کنند .
فن ترمین–توپیرامات (Qsymia): ترکیبی از داروی محرک فن ترمین و توپیرامات است که اشتها را کاهش می دهد. برای افرادی که دچار گلوکوم، پرکاری تیروئید یا مصرف مهارکننده های MAO هستند مناسب نیست .
نالترکسون–بوپروپیون (Contrave): ترکیبی از داروهای مورد استفاده در درمان اعتیاد و افسردگی است که بر مراکز پاداش مغز اثر گذاشته و اشتها را کاهش می دهد. این دارو برای افرادی با فشار خون کنترل نشده، سابقه تشنج، بی اشتهایی یا بولیمی و افرادی که از داروهای ضد افسردگی یا اپیوئید استفاده می کنند مناسب نیست .
لیراگلوتید (Saxenda): آگونیست گیرنده GLP‑۱ است که روزانه به صورت تزریق زیرجلدی مصرف می شود و برای بزرگسالان و کودکان ۱۲ سال به بالا تایید شده است . لیراگلوتید هورمون GLP‑۱ را تقلید می کند که اشتها را کاهش داده و تخلیه معده را کند می کند. این دارو نباید در افرادی با سابقه شخصی یا خانوادگی سرطان تیروئید مدولاری یا سندرم نئوپلازی متعدد تیپ ۲ (MEN2) استفاده شود .
سماگلوتید (Wegovy): آگونیست گیرنده GLP‑۱ با دوز هفتگی است که برای بزرگسالان و کودکان ۱۲ سال به بالا تایید شده است . مانند لیراگلوتید با کاهش اشتها و افزایش احساس سیری عمل می کند و دارای هشدار مشابه درباره سرطان تیروئید است .
تیرزپاتید (Zepbound): داروی جدیدی است که هم گیرنده GLP‑۱ و هم GIP را تحریک می کند. دوز آن به صورت تزریق هفتگی است و برای بزرگسالان با چاقی یا اضافه وزن همراه با حداقل یک عارضه مرتبط تایید شده است . بیمارانی با سابقه سرطان تیروئید مدولاری نباید از آن استفاده کنند .
ستملانوتید (Imcivree): این دارو سیستم ملانوکورتین را فعال می کند و برای درمان چاقی ناشی از اختلالات ژنتیکی نادر (کمبود POMC، PCSK1، LEPR یا سندرم باردت–بیدل) در افراد ۶ سال به بالا تایید شده است . برای چاقی رایج استفاده نمی شود و باید توسط متخصص ژنتیک یا اندوکرینولوژیست تجویز شود.
چگونه آگونیست های GLP‑۱ عمل می کنند؟
GLP‑۱ (پپتید شبه گلوکاگون نوع ۱) هورمونی است که پس از خوردن غذا توسط روده آزاد می شود و به لوزالمعده، معده و مغز پیام می دهد. این هورمون با افزایش ترشح انسولین، کاهش ترشح گلوکاگون، کند کردن تخلیه معده و ارسال سیگنال سیری به مغز، قند خون را کنترل و اشتها را کاهش می دهد. آگونیست های GLP‑۱ مانند لیراگلوتید و سماگلوتید نسخه های مصنوعی این هورمون هستند که مدت اثر طولانی تری دارند و باعث کاهش دریافت انرژی و در نتیجه کاهش وزن می شوند. تحقیقات نشان داده اند که ترکیب این داروها با رژیم غذایی و فعالیت بدنی می تواند ۱۰ تا ۱۵ درصد کاهش وزن ایجاد کند و بر کنترل دیابت نوع دو نیز اثر مثبت داشته باشد . با این حال، مصرف آن ها می تواند باعث عوارضی مانند تهوع، استفراغ، اسهال، یبوست و درد شکم شود و در موارد نادر خطر پانکراتیت یا سنگ صفرا وجود دارد؛ به همین دلیل ارزیابی دوره ای توسط پزشک ضروری است .
ترکیب داروها و رژیم برای موفقیت بلندمدت
کاهش وزن موفق نیازمند رویکردی جامع است. اگرچه داروهای جدید مانند آگونیست های GLP‑۱ ابزار قدرتمندی هستند، اما به تنهایی کافی نیستند. افراد باید تغییرات سبک زندگی را در اولویت قرار دهند: مصرف غذای سالم، محدود کردن کالری، افزایش فعالیت بدنی، خواب کافی و مدیریت استرس. برنامه های دارودرمانی موفق کسانی هستند که همراه با آموزش تغییر رفتار، حمایت روانی و نظارت پزشکی انجام می شوند . همچنین توصیه می شود بیمار و پزشک پس از ۱۲ هفته مصرف دارو میزان کاهش وزن را ارزیابی کنند؛ اگر حداقل ۵ درصد کاهش وزن مشاهده نشد، ممکن است لازم باشد دارو قطع یا تغییر یابد .
توصیه های عملی برای انتخاب دارو و رژیم
مشاوره با پزشک: قبل از شروع هر دارویی، وضعیت سلامت خود (دیابت، فشار خون، بیماری های قلبی، مشکلات تیروئید، سابقه خانوادگی سرطان) را با پزشک در میان بگذارید. برخی داروها برای دوران بارداری یا شیردهی، یا در افرادی با سابقه افسردگی یا تشنج مناسب نیستند .
انتخاب بر اساس ویژگی فردی: سن، شاخص توده بدنی، بیماری های همراه و هزینه از عوامل تعیین کننده انتخاب دارو هستند. به عنوان مثال، ستملانوتید تنها برای اختلالات ژنتیکی خاص مناسب است ، در حالی که آگونیست های GLP‑۱ برای گروه وسیع تری از افراد تایید شده اند .
پایش عوارض جانبی: عوارض شایع شامل ناراحتی گوارشی، سردرد و افزایش ضربان قلب است؛ اما عوارض نادر و جدی (پانکراتیت، مشکلات صفراوی، اختلالات روانی) نیازمند قطع سریع دارو و مراجعه به پزشک هستند .
همراهی با تغییر سبک زندگی: مصرف دارو بدون تغییر در تغذیه و فعالیت بدنی معمولاً به کاهش وزن پایدار نمی انجامد. برای نمونه، تحقیقات نشان داده اند که افراد در برنامه هایی که داروهای مدیریت وزن را همراه با رژیم سالم و ورزش استفاده می کنند، ۳ تا ۱۲ درصد وزن بیشتری نسبت به برنامه های بدون دارو از دست می دهند .
پیشگیری از بازگشت وزن: بسیاری از افراد پس از قطع دارو دوباره وزن اضافه می کنند. حفظ فعالیت بدنی منظم (حداقل ۲٫۵ تا ۵ ساعت در هفته) و رعایت عادات غذایی سالم بهترین راه برای جلوگیری از بازگشت وزن است .
تحقیقات جدید و افق های آینده
علم چاقی و کنترل وزن به سرعت در حال پیشرفت است. اخیراً داروهای چندگانه که همزمان چند مسیر هورمونی را هدف قرار می دهند (مانند آگونیست های ترکیبی GIP/GLP‑۱ و آگونیست های سه گانه) در حال توسعه هستند و نتایج اولیه حاکی از کاهش وزن چشمگیر است. مثلاً تیرزپاتید به عنوان اولین آگونیست دوگانه GIP/GLP‑۱ توانسته کاهش وزن قابل توجهی ایجاد کند . همچنین پژوهش ها بر روی تنظیم کننده های هورمون گرلین، مهارکننده های جذب قند و ترکیبات طبیعی مانند بتاگلوکان ها ادامه دارد. با این حال، این داروها هنوز در مراحل تحقیقاتی هستند و اثرات طولانی مدت و ایمنی آن ها به طور کامل مشخص نشده است.
در حوزه رژیم غذایی نیز رویکردهای جدیدی مانند روزه داری متناوب (intermittent fasting)، رژیم مدیترانه ای کم کالری و رژیم کم کربوهیدرات توجه ها را جلب کرده اند. رژیم مدیترانه ای سرشار از سبزیجات، روغن زیتون، ماهی و مغزهاست و در مقایسه با رژیم های غربی، کالری و چربی اشباع کمتری دارد. برخی تحقیقات نشان می دهد که ترکیب رژیم مدیترانه ای با محدودیت کالری می تواند سبب کاهش وزن و بهبود سلامت قلب شود. روزه داری متناوب نیز شامل محدود کردن زمان مصرف غذا (مثلاً ۱۶ ساعت ناشتا و ۸ ساعت تغذیه) یا رعایت روزهای کم کالری در هفته است. این روش ممکن است به کاهش وزن و بهبود حساسیت انسولین کمک کند، اما هنوز شواهد کافی برای توصیه عمومی وجود ندارد و برخی افراد (مانند افراد مبتلا به دیابت تحت درمان) باید با احتیاط آن را انجام دهند.
جمع بندی
کاهش وزن موفق و پایدار نیازمند رویکردی چندبعدی است. رژیم های کم کالری و بسیار کم کالری می توانند به ایجاد کسری انرژی و کاهش وزن منجر شوند، اما باید به گونه ای تنظیم شوند که مواد مغذی کافی را تأمین کنند و برای رژیم های بسیار کم کالری نظارت پزشکی لازم است. فعالیت بدنی منظم و تغییر رفتارهای غذایی و عادات زندگی پایه های اصلی هر برنامه کاهش وزن هستند. داروهای کاهش وزن و به ویژه آگونیست های گیرنده GLP‑۱، در کنار تغییر سبک زندگی می توانند میزان کاهش وزن را افزایش دهند. این داروها برای افرادی با BMI بالا و مشکلات مرتبط با وزن مناسب هستند و تنها باید با توصیه پزشک استفاده شوند . همچنین لازم است به عوارض جانبی بالقوه، هشدارها و ارزیابی های دوره ای توجه شود.
در نهایت، انتخاب بین رژیم کم کالری، دارو یا ترکیبی از هر دو به وضعیت فردی، وضعیت سلامتی، اهداف وزن، بودجه و ترجیحات شخص بستگی دارد. هیچ روش سریع و معجزه آسایی برای کاهش وزن وجود ندارد و موفقیت بلندمدت تنها زمانی حاصل می شود که تغییرات سبک زندگی به عادت تبدیل شوند. گفتگو با پزشک، متخصص تغذیه و روان شناس می تواند مسیر کاهش وزن را هموارتر و ایمن تر کند.
